जागतिक तंबाखू विरोधी दिवस २०२५: भविष्यातील पिढ्यांच्या संरक्षणासाठी जागतिक आवाहन

तंबाखू वापराच्या धोक्यांविषयी जागरूकता वाढवून पर्यायाने त्याचा वापर कमी करण्यासाठी असलेल्या प्रभावी धोरणांच्या समर्थनार्थ जागतिक तंबाखू विरोधी दिन म्हणून दरवर्षी ३१ मे हा जागतिक स्तरावर साजरा केला जातो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या पुढाकाराने, तंबाखू आणि त्यामुळे होणारे मृत्यू आणि प्रतिबंधात्मक रोगांकडे लक्ष वेधणे हा या स्मरणोत्सवाचा उद्देश आहे. यावर्षी जागतिक आरोग्य संघटनेने तंबाखू आणि तत्सम मादक पदार्थांच्या उत्पादनांवरील संबधित उद्योगांचे फसवे डावपेच उघड करणे या संकल्पनेवर लक्ष केंद्रित करून त्याबद्दल जनजागृतीचे धाडसी पाऊल हाती घेतले आहे.

तंबाखूः ज्वलंत जागतिक आरोग्य संकट

तंबाखूचे सेवन हे जगभरातील टाळता येण्याजोग्या मृत्यूच्या मुख्य कारणांपैकी एक आहे, ज्यामुळे दरवर्षी ८ दशलक्षाहून अधिक लोकांचे प्राण जातात, ज्यात सुमारे १.३ दशलक्ष धूम्रपान न करणाऱ्यांचा सुद्धा समावेश आहे. म्हणजेच अप्रत्यक्ष रित्या सुद्धा धूम्रपानआरोग्यासाठी अपायकारक आहे. अनेक दशकांपासून सुरू असणारे प्रयत्न, कठोर कायदे आणि जनजागृती मोहिमा असूनही तंबाखूचे सेवन हे सार्वजनिक आरोग्यासाठी एक व्यापक आव्हान राहिले आहे.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, जगभरात 1 अब्जाहून अधिक लोक तंबाखूजन्य पदार्थांचा वापर करतात, बहुसंख्य लोक कमी आणि मध्यम उत्पन्न असणाऱ्या देशांमध्ये राहतात जिथे धूम्रपान संबंधित रोग आणि मृत्यूचे प्रमाण जास्त आहे.

२०२५ ची संकल्पना: “तंबाखू पासून पुढच्या पिढीचे संरक्षण”

या वर्षीच्या जागतिक तंबाखू विरोधी दिनाच्या संकल्पनेतून , जागतिक आरोग्य संघटना आणि त्याचे सदस्य देश तंबाखू उद्योगांच्या डावपेचांपासून प्रौढ आणि किशोरवयीन मुलांचे संरक्षण करण्याचे आवाहन करत आहे. तंबाखूविरोधी प्रभावी धोरणांमुळे अनेक देशांमध्ये सिगरेटच्या वापराचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे, तंबाखू उद्योगांनी निकोटीनच्या वितरणासाठी अत्याधुनिक आणि कायद्याच्या पेचात न येणाऱ्या उत्पादनां मध्ये विविधता आणि नाविन्य आणले आहे, जसे की इलेक्ट्रॉनिक सिगारेट, वेपिंग उपकरणे, निकोटिन पिशव्या आणि इतर आकर्षक सिगारेट उत्पादने, ज्याकडे किशोरवयीन मुले आणि मुली लगेच आकर्षित होतात.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या महासंचालक एका मुलाखतीत नमूद करतात की, “तंबाखू कंपन्या तरुणांच्या आवडीनुसार त्यांची उत्पादने निर्माण
करीत आहेत, सोशल नेटवर्क्सवर दिग्गज लोकांचा वापर करून त्यांच्या उत्पादनांच्या सुरक्षिततेबद्दल भ्रामक दावे करीत आहेत म्हणूनच तरुणांना व्यसनाधिनते पासून वाचवण्यासाठी आपण तातडीने कृती केली पाहिजे”.
संशोधनातून असे दिसून आले आहे की जितक्या लवकर एखादी व्यक्ती तंबाखूचा वापर करू लागते, व्यसनाधीन होण्याची शक्यता तितकीच जास्त असते. पौगंडावस्थेतील मेंदू निकोटीनच्या व्यसनाधीनतेसाठी अधिक संवेदशील असतो. कमी वयात तंबाखूला आहारी पडल्याने हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग, कर्करोग, अर्धांगवायू आणि फुफ्फुसाच्या दीर्घकालीन व्याधी अशा अनेक आजारांचा धोका वाढतो.

भारताचा दृष्टीकोनः वास्तविकता आणि आव्हाने

भारतात, तंबाखूच्या सेवनामुळे दरवर्षी १.३ दशलक्षाहून अधिक मृत्यू होतात, अंदाजे २६ कोटी तरुण तंबाखू आणि तत्सम पदार्थांचा वापर करतात. आरोग्यावरील खर्च आणि प्रौढांची कार्यक्षमता कमी होणे या दोन्हीं मुळे भारताच्या अर्थव्यवस्थेवर पडणारा ताण हा चिंताजनक आहे.
सुदैवाची बाब म्हणजे, भारताने विविध उपाययोजनांद्वारे तंबाखू नियंत्रणात लक्षणीय प्रगती केली आहे, ज्यात खालील गोष्टींचा समावेश आहेः

१) २००३ च्या तंबाखू उत्पादने आणि इतर तंबाखू उत्पादनांवरील कायद्याची अंमलबजावणी, जी सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान करण्यावर आळा घालते आणि तंबाखूच्या प्रसिद्धीवर रोख लावते.

२) तंबाखूजन्य उत्पादनांच्या पॅकेजिंगच्या ८५% ग्राफिक हे आरोग्यविषयक चेतावणी देणारे असायला हवेत. हा अत्यंत महत्त्वपूर्ण निर्णय आहे.

३) राष्ट्रीय तंबाखू नियंत्रण कार्यक्रमाचा उद्देश तंबाखू नियंत्रणावरील कायद्यांची अंमलबजावणी बळकट करणे आणि धूम्रपान थांबवण्यास प्रोत्साहन देणे हा आहे. विविध शैक्षणिक संस्थांमध्ये तंबाखू निवारण कक्ष सुरू करण्यात आले आहेत. त्यामुळे तंबाखू सेवनावर लवकरच आळा घालता येऊ शकतो.

४) २०१९ मध्ये एका आदेशाद्वारे इलेक्ट्रॉनिक सिगारेटच्या विक्रीवर बंदी घालण्यात आली जो नंतर कायदा बनला.

मात्र, अजूनही आव्हाने भरपूर आहेत. धुराविरहित तंबाखूचा वापर प्रचलित आहे आणि अल्पवयीन मुले, विद्यार्थी, ग्रामीण भागात आणि आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत समाजामध्ये तंबाखूचा वापर दिवसेंदिवस वाढत चालला आहे.

आरोग्य संस्था आणि समाजाचे कर्तव्य

भारत तंबाखूविरुद्धचा लढा सुरू ठेवत असताना, डॉक्टर, जबाबदार राजकीय नेते आणि विविध क्षेत्रातील प्रख्यात व्यक्ती तंबाखू बंदीला पाठिंबा देण्यात मूलभूत भूमिका बजावतात.
ग्रामीण आणि शहरी स्तरावर तंबाखू निवारण कक्ष उभारण्याची आणि त्यांच्या सशक्ती करणाची नितांत गरज आहे. समुपदेशन, औषधोपचार आणि विविध थेरपी यांना एकत्रित करणाऱ्या एकात्मिक दृष्टिकोनांची आपल्याला गरज आहे. तंबाखूचे व्यसन ही केवळ एक सवय नाही; हा एक जुनाट आणि वारंवार होणारा आजार आहे ज्यासाठी सातत्यपूर्ण उपचाराची नितांत आवश्यकता असते. पण इतर आजारांप्रमाणे या आजारावर पण विजय मिळवणे शक्य आहे हे मात्र तेवढेच खरे!

या जागतिक तंबाखू विरोधी दिनानिमित्त, भारतभरातील अनेक रुग्णालये आणि स्वयंसेवी संस्था जनजागृती, मुख आणि फुफ्फुसांच्या आजारांसाठी मोफत तपासणी शिबिरे आणि धूम्रपान थांबवण्यासाठी कार्यशाळा आयोजित करतात. तंबाखूच्या हानीबद्दल विद्यार्थ्यांना शिक्षित करण्यासाठी विविध शैक्षणिक संस्था निबंध स्पर्धा, पथनाट्य सादरीकरण आणि जनजागृती सत्रे आयोजित करत असतात.

आशेचा संदेश

अविरत आवाहने असूनही, नितांत जागरूकता, सक्षम कायदे आणि सार्वजनिक वचनबद्धतेमुळे तंबाखू नियंत्रण चळवळीला अनेक यश मिळाले आहे. गेल्या दोन दशकांत जगभरात तंबाखूच्या धूम्रपानाचे प्रमाण कमी झाले आहे आणि काही देशांमध्ये, किशोरवयीन धूम्रपानाचे प्रमाण आतापर्यंतच्या सर्वात खालच्या पातळीवर आहे. “पर मंजिल अभी दूर है|” जागतिक तंबाखू विरोधी दिन २०२५ साजरा करताना, आरोग्याचे रक्षण करणे, प्रतिबंधांना प्रोत्साहन देणे आणि तंबाखूमुक्त जीवन जगण्यासाठी लोकांना सक्षम बनवण्याच्या आमच्या वचनबद्धतेचा पुनरुच्चार करण्याचा हा क्षण आहे.

निवड आपली आहेः स्वच्छ हवेत श्वास घेणे, येणाऱ्या पिढीचे संरक्षण करणे आणि अधिक निरोगी आणि न्याय्य भविष्य घडवणे!

डॉ रोमिल वारकरी MBBS MD Psychiatry
विभागप्रमुख, मानसोपचार विभाग,
नोडल ऑफिसर, तंबाखू निवारण कक्ष,
डॉ राजेंद्र गोडे वैद्यकीय महाविद्यालय व रुग्णालय, अमरावती.
तंबाखू निवारण कक्ष संपर्क क्रमांक ०७२१–२९९१२४५